خبرنگاران تعزیه؛ بازنمایی رفتارهای نمایش مذهبی و نیایش های آیینی - بابا آب داد

به گزارش بابا آب داد، تهران- خبرنگاران- پیشینه عمیق ایرانیان در برپایی آیین های سوگ و در ادامه پذیرش اسلام، سبب تجلی آن نیایش های آیینی در رفتارهای نمایشی و مذهبی شد. ادامه همان رفتارهای آیین مند در نهایت به هنر نمایشی تعزیه منتج شد که امروز از آن به عنوان کهن ترین نمایش سوگ ایرانیان یاد می شود.

به گزارش روز سه شنبه خبرنگار فرهنگی بابا آب داد، تاریخ، پیشینه و به بیان ساده تر اگر نگوییم عامیانه تر، سن و سال آیین و کنش های آیین مند با کتاب قطور تاریخ تمدن بشر یکسان و هم تراز است. در حقیقت در طول شکل گیری و تکوینِ فرهنگ و تمدن بشر از نخستین گام های پیمایش جهت توسعه و پیشرفت، خرده فرهنگ ها و در ادامه کنش های فرهنگی و رفتارهای آیینی، بخشی جدایی ناپذیر از نحوه زیست و زندگی انسان در تواتر تاریخ بوده است.

با شکل گیری مفهوم پژوهش و جایگاه نگاه های علمی و آکادمیک در حوزه شکل گیری و تکوین مفهوم فرهنگ و تمدن که یکی از اصلی ترین انگاره های آن بر مفهوم دین پایدار است، ثابت شده شکل گیری رفتارهای آیینی و کنش مند دینی ریشه ای عمیق در نخستین گام های بشر در حوزه شکل دهی فرهنگ و تمدن در قالب خرده فرهنگ های آیینی داشته است.

به همین سبب با ظهور و بروز ادیان و آموزه های خداوند در قالب وحی و سخنان رسولان هدایت بخشش برای تبیین جهت سعادت و رستگاری انسان ها، در اغلب مناسک دینی، شاهد رفتار آیین مند از سوی مردمان دین باور در طول تاریخ بشر بوده ایم.

ایران به عنوان یکی از کشورهای شکل دهنده تمدن جهانی دارای یکی از غنی ترین رفتارهای آیین مند در تمامی مناسبت های ملی و مذهبی است. حتی پیش از شکل گیری مفاهیم ملی و مذهبی، با مداقه در رفتارها و کنش های منطبق با نحوه زیست نیاکان و پیشینیان مان در این سرزمین پهناور و گسترده به ویژه در ارتباط با مفهوم طبیعت و ستایش پروردگار شاهد کنش های آیینی و شکل گیری خرده فرهنگ های آیین مند بودیم.

به گونه ای که در گران سنگ ترین کتاب های تاریخ تمدن جهان نیز می توان ریشه رفتارهای آیینی بیش از پنج هزار ساله (تا 6 هزار سال) را در رفتار ایرانیان آیین مند به خوبی رصد کرد.

تطبیق آیین ها و رفتارهای آیین مند ایرانیان همزمان با پذیرش اسلام

هم زمان با ورود اسلام و پذیرش این دین هدایتگر و مبین توسط ایرانیان، بسیاری رفتارهای آیینی با رویکرد مذهبی راه خود را به سمت باورها و بنیان های آداب، رسوم و شعائر دین مبین اسلام در زیست ایرانیان باز کرد. به گونه ای که غنی ترین تجلی آن رفتارهای آیینی را می توان در دو ماه محرم و رمضان به عنوان ماه های بسیار مهم برای مسلمانان و شیعیان به خوبی مشاهده کرد.

رمضان 1400 خورشیدی مطابق با 1442 قمری دومین سالی است که ایرانیان همسو با تمام مسلمانان جهان روزه خود را در سایه ویروس کرونا به افطار می رسانند. این بحران، بخش مهمی از رفتارهای آیینی مردمان مسلمان ایران زمین در این ماه را دست خوش تغییر کرد.

شاید مهم ترین آن ها آیین های مرتبط با پهن کردن سفره های نذری و سفره های افطاری برای اقوام، خانواده، دوستان و نیازمندان است. همچنین مفهوم صله رحم نیز در سایه قرنطینه خانگی فصلی دیگر از آیین های ایرانیان باورمند به سیر و سلوک عارفانه ماه صیام را دست خوش تغییر قرار داد.

اما تعدد و تکثر و آیین های مرتبط با ماه رمضان آن چنان زیاد است که با فروکاست تعدادی از آن ها شاهد پررنگ شدن برخی دیگر هستیم. برخی دیگر که در سلسله گزارش هایی در ایام ماه مبارک رمضان به بازتاب آن ها می پردازیم به آن دست از رفتارهای آیینی اختصاص دارد که این روزها در سایه خانه نشینی و قرنطینه خانگی می تواند رهیافتی برای بهره بردن از فرصت و زمانی باشد که مؤمنان روزه دار در منزل خود و پای سفره های سحری و افطار را با همان کنش های آیین مندی گره بزنند که پیش از این پدران و مادران و نیاکانمان بر آن نمط پایدار بودند.

در این سلسله گزارش ها در کنار رصد آیین ها به بازتاب آن دسته از آیین های نمایشی ماه رمضان خواهیم پرداخت که امکان انجام آن، امروز نیز توسط خانواده ها در محیط خانوادگی شان مقدور باشد.

تعزیه آیینه رخداد آیینی و نمایشی سوگواری ایرانیان مسلمان

بعد از پذیرش اسلام میان مردمان ایران، فرهنگ تسلیت و تعزیت شهادت ائمه اطهار(ع) و رحلت رسول اکرم(ص) به عنوان الگوها و اسوه های بنیادین دین هدایتگر و مبین اسلام در قامت یکی از مهمترین الگوهای آیینی و رفتاری ایرانیان اهمیتی دو چندان پیدا کرد.

شاید نخستین جلوه های برگزاری مراسم تعزیت و سوگواری که ما امروز الگوهای تکمیل شده آنرا در آیین نمایشی تعزیه شاهد هستیم را مطابق اسناد موجود می توان به سال 67 هجری قمری یعنی تنها شش سال بعد از واقعه کربلا و شهادت امام حسین(ع) و یاران باوفای ایشان در سال 61 هجری قمری در کشورمان و در قالب نمایش های آیینی سوگ رصد کرد.

برگزاری مراسم تعزیت و سوگواری در رثای حضرت امام حسین(ع) و واقعه کربلا به سرعت با الگوهای آیینی و نمایشی سوگمندانه ایرانیان تطبیق پیدا کرد. به گونه ای که بسیاری از اتفاقات ثبت شده طی دهه نخست ماه محرم، یا پیش از حرکت کاروان امام حسین(ع) و اقامتشان در صحرای کربلا و یا اتفاقاتی که برای اسرای کاروان امام در جهت شام به وقوع پیوست؛ همگی به شکل کاملاً تطبیق یافته و پژوهشی در نسخ و متون تعزیه ایران قابل مشاهده است.

این همراهی تا بدانجا پیش رفته است که بسیاری از رفتارشناسان آیینی و نمایشی عرب مبنای تحقیق در اسناد ارجاعی و آیینی خود را با متون و نسخ تعزیه ایرانی تطبیق می دهند.

زنده یاد جابر عناصری یکی از نام های بزرگ عرصه پژوهش حوزه نمایش های ایرانیان درباره شکل گیری و تکامل آیین نمایشی تعزیه در کتاب تعزیه؛ هویت نمایش ایرانی آورده است: مستدل ترین تعبیر در زمینه شکل گیری تعزیه و اشتراکات آن با نمایش واره ها و خرده آیین های سوگ و سوز در ایران باستان نشان می دهد که هنر تعزیه شکل سامان یافته عزاداری های شیعیان در سده های نخستین اسلام در ذکر مصائب کربلا است و این آیین در گام های ابتدایی خود به هیچ وجه مغلوب شیوه های نمایشی صرف در ارائه این عزا و ماتم به مخاطبان خود نشده است.

اما آنچه طی قریب به یک قرن اخیر با نام شبیه خوانی در ایران شناخته می شود ماهیتاً در ساختار شکل گیری و فرهنگ عامه مردم متفاوت است چرا که اساس تعزیه بر پایه مراسم عزاداری پایدار بوده و با اشکال نمایشی مراسمی چون شبیه خوانی تفاوت های بنیادین دارد.

در سخنی دیگر شاید بتوان اینگونه تعبیر کرد که نفس هنر اجرایی شبیه خوانی نشان دادن مراسم سوگواری بر شهدای عاشورا و وقایع پس از کربلا در خلال حمل کاروان اسرا به سمت شام است در حالی که تعزیه خود در اساس آنچنانکه از نامش پیداست تعزیت و مرثیه خوانی بر مصائبی است که بر امام حسین(ع) و همراهان وی در ماه محرم رفته است و به هیچ وجه در نفس خود دارای ابعاد نمایشی نیست و نکته مهمتر آنکه میان برگزاری مراسم سوگواری (تعزیه) با آیین نمایشی شبیه خوانی به لحاظ تاریخی قرن ها فاصله زمانی وجود دارد.

تعزیه ادامه سنت کهن آیین واقعه خوانی ایرانیان

بهرام بیضایی کارگردان و پژوهشگر نام آور آیین های نمایشی ایران که دامنه شهرت او مرزهای کشورمان را پشت سر گذاشته و به عنوان یکی از پژوهشگران نمایش ایرانی در جهان از او به نیکی یاد می شود در کتاب تاریخ نمایش ایران درباره سیر تکوین و تحول هنر تعزیه و امتداد رفتار هنرمندان تعزیه از واقعه عاشورا به دیگر مناسبت های سوگوارانه دین اسلام از رحلت حضرت رسول اکرم (ص) تا شهادت حضرت علی (ع) در ماه رمضان این گونه آورده است که: برپایی و برگزاری مراسم تعزیه در گام های نخست خود به هیچ روی دارای ابعاد نمایشی نبوده و نیست و کاروان های تعزیه را دسته های عزاداری از بافت عموم مردم شکل می داده که بر مصائب رفته بر خاندان امام حسین(ع) با نوحه خوانی، سینه زنی و زنجیر زنی به سوگواری می پرداختند.

این دسته های عزاداری با حمل علامت ها و ادوات جنگی در حقیقت سمبلی از بازماندگان حادثه کربلا را مجسم می کند که غایت هدف و آرزوی شان شهادت در کنار امام سوم شیعیان بوده و چون به این فیض نائل نشده اند اکنون بر عزای آن امام همام، خاندان مطهر و یاران باوفایشان به ماتم نشسته اند.

آیین تعزیه در جریان سیر تاریخی خود به تدریج با واقعه خوانانی همراه شد که به جای تمام دسته عزاداری و با تسلط بر آوایی خوش و صدایی رثا، به تنهایی و یا دو نفره به روایت ماجرا می پرداختند و سایر اعضای گروه عزاداری به سینه زنی و زنجیر زنی اقدام می کردند و رفته رفته جای این واقعه خوانان را نقالان و شهادت خوانان گرفتند و اسبابی از موسیقی رزمی مانند طبل، سنج و دمام نیز به همراهی آنان آمد.

این آیین سوگ در مرحله تکامل خود شاهد حضور بازیگرانی بود که نقش پوش و شبیه پوش حاضران در واقعه عاشورا می شدند و هیأت عزادار نیز با ساختن میدانی و گرد آمدن به دور آن به تماشای آن اتفاق تلخ می نشستند و در انتها برای شهدای دشت کربلا به عزاداری می پرداختند.

تعزیه؛ جریان سازترین شکل آیینی های نمایشی سوگ در ایران

تأثیرگذاری هنر تعزیه بر رفتار فرهنگی و زندگی مردمان ایران که شکل گیری و دامنه گسترش نفوذ آن را در عهد صفویه و سپس در دوران قاجار شاهد بودیم به گونه ای در تاریخ تمدن و فرهنگ کشورمان ریشه دوانده است که این هنر که بن مایه و خاستگاه شکل گیری آن بر پایه رفتارهای سوگواری و در ستایش الگو و اسوه های بزرگ اسلامی پایدار شده است در بسیاری دیگر از رفتارهای عمومی و آیینی و نمایشی ایرانیان نیز جای خود را باز کرد.

قدرت اثرگذاری و تاثیرپذیری جامعه از تعزیه تا جایی پیش رفت که در دوران پهلوی به دلیل ضریب نفوذ بالا، اثرگذاری و جریان بخشی این نمایش از سوی عوامل سرکوبگر دولت، اجرای این نمایش ممنوع می شود. اما ایرانیان مسلمان با توجه به عِرق، ارادت و اشتیاقی که به خاندان عصمت و طهارت(ع) داشتند ولو در محیطی کوچک تر از تکایا و هیأت ها مانند خانه ها و یا زیرگذرهای بازار این نمایش را به شکل مستمر اجرا و داشته های هویت بخش و انسان ساز آن را بر آیندگان حفظ کردند.

امروز نیز آیین نمایشی تعزیه به عنوان الگویی بزرگ از هویت نمایش آیینی ایرانیان در مراسم سوگواری، نه تنها رسالت زندگی آزادمنشانه و الگویی چون حضرت امام حسین(ع) را نمایندگی می کند که در رفتار مردمان روزه دار مسلمان به ویژه در ایام لیالی قدر و همسو با ضربت خوردن و شهادت حضرت علی(ع) نیز با تمام گونه های اجرایی خود در قالب مکتب های مختلف تعزیه از شمال تا جنوب و شرق تا غرب کشورمان به عنوان نمونه سترگی از رفتارهای سوگمندانه نمایشی ایرانیان به حیات خود ادامه داده است.